خشت روی خشت زندگی زیـر تیغ آفتاب - پرشین بلاگ

خبرنگاران-امیر رحیمی: جایی در ناحیه 7 که محدوده حریم منطقه است و در حوالی روستای گلدسته دودکش های بلند کوره های آجرپزی روی دیگری از زندگی را به رخ هر بیننده ای می کشد. تصویری خاک آلود که با رنج کاری سخت آمیخته شده و زندگی مردمانی را قاب می گیرد که به افزایش ارتفاع ردیف های آجری دل خوش نموده اند.

قصه های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید

کوره های فعال شمس آباد

سرکارگر را با راهنمایی کارگران در پایین کارگاه پیدا می کنیم؛ سعید احمدی جوانی که از نوجوانی در این کارگاه کار می نموده و اکنون راهنمایی کارگران دیگر را عهده دار است. عرق بر پیشانی و خاک بر لباسش نشسته است. با حوصله درباره کار و کارگران کوره های آجرپزی می گوید: خراسانی ها زیاد و افغانی ها کمترند. به علت کاهش ساخت وساز، کار نسبت به گذشته کم است و بعضی آجرپزی های شمس آباد عملاً تعطیل شده اند. کوره های فعال بیشتر تیغه سفالی فراوری می نمایند که استفاده از آنها در ساخت وساز رونق بیشتری دارد. هنوز آجرهای دستی نیز فراوری می گردد ولی اغلب آجرپزی ها دستگاه مخصوصی برای تهیه آجر فشاری خریداری نموده اند که سرعت فراوری بیشتر و آجرهای سنگین تر و مرغوب تری دارند. در کوره هایی که دستگاه های فراوری آجر فشاری و تیغه ای فعال است هفته ای 900 هزار قطعه آجر فراوری می نمایند. در آجرپزی هایی هم که به روش دستی کار می گردد هفته ای حدود 500 هزار قطعه فراوری می گردد.

دخل و خرج ها

در جست وجوی سایه از میان خاک رس داغ می گذرد و کنار دیوار کوره می ایستد. در حالی که نگاهش دنبال کارگران است ادامه می دهد: اینجا کار از صبح زود آغاز می گردد تا آخر غروب. البته در ماه مبارک رمضان به جای روز، شب ها بیشتر کار می کنیم تا گرمای تابستان و سختی کار، کارگران روزه دار را از پا نیندازد. معمولاً در هر کارگاه آجرپزی بیش از 50 نفر کار می نمایند و هر کارگر روزانه 50 تا 70 هزار تومان مزد می گیرد. بعضی بر اساس تعداد آجرها مزد می گیرند و بعضی هم قراردادی کار می نمایند. یعنی یک میدان را که بخشی از یک کوره است اجاره می نمایند.

میل های آجری بلند را که پس از ورود از دروازه جنوبی شهر، نظر هر بیننده ای را به خود خیره می نماید نشان می دهم تا درباره عملکرد آن بدانم. پاسخ می دهد: در گذشته اینها دودکش کارگاه ها بودند ولی الان هیچ کدام کار نمی نمایند ولی تخریب هم نشده اند و کنار کارگاه وجود دارند چون میراث فرهنگی به شمار می روند، الان به جای آنها از فن های بزرگ استفاده می گردد که مصرف برق بالایی دارد. قیمت گاز و برق هم که بالا رفته و به همین علت اجاره کردن و اداره کوره ها سخت تر شده است. خاک خود کارگاه ها برای آجرپزی تمام شده و خاک مناسب آجرپزی از سایر نقاط خریداری می گردد که قیمت حمل ونقل آن هم مدام بالا می رود.

کارگران سختکوش

بعضی کوره های شمس آباد بیش از 80 تا 100 سال قدمت دارند و دودکش ها که کارگران آنها را میل می نامند دیگر خاموش شده اند. حالا کوره های دیگری که شبیه کاروان سراهای قدیمی حجره بندی شده اند با مشعل های گاز داغ می شوند و سفال آجرها را می پزند. جمعیت روستا در فصول سرد سال به 700 نفر هم نمی رسد و اغلب در مرغداری ها، گاوداری ها و... مشغولند اما 6 ماه اول هر سال مهاجرت کارگرانی از تربت جام، تربت حیدریه، خراسان و کردستان به گودال هایی از خاک رس جمعیت را به بیش از 2 هزار نفر می رساند. خانه های کارگران آجرپزی ها که بعضی همراه با خانواده مقیم روستا شده اند ساختمان هایی قدیمی با امکاناتی مختصر است.

بعضی از کارگران به ازای فراوری هر آجر 10 تومان مزد می گیرند.

امیرحسین رضایی 28 ساله یکی از این افراد است که برای بالا بردن تعداد آجرها از نیمه شب که هوا خنک تر است کارش را آغاز می نماید. بخشی از سؤالاتمان را هم حین انجام کار زیر تیغ آفتاب پاسخ می دهد: ساعت 3 شب سر کار می آییم و تا غروب روز بعد بدون وقفه کار می کنیم. قبلاً نصاب ایزوگام بودم و دفتر کار هم داشتم اما کسادی بازار و کمبود سرمایه کارم را به اینجا کشاند. 8 سال بیمه دارم و امیدوارم بالاخره روزی بازنشسته شوم. کار در آجرپزی ها جزء مشاغل سخت است و قبلاً بیمه رایگان داشت. اما از سال جاری باید بخشی از مبلغ بیمه ماهانه را خودم بپردازم.

برادر بزرگش رسول که 15 سال است همراه امیرحسین برای کار به کوره های آجرپزی می آید از سختی های کار و حقوق پایین سخن می گوید: قیمت ها را وزارت کار معین می نماید ولی این قیمت برای کاری به این سختی مناسب نیست. با این حال خدا را شکر می کنم که برای نان حلال زحمت می کشم و دستم در جیب خودم است. پرس وجو از کارگران نشان می دهد مأموران شهرداری، وزارت بهداشت، وزارت کار و بعلاوه سازمان تأمین اجتماعی به طور مرتب به آجرپزی ها سرک می کشند. علاوه بر آن تمامی کارگران ایرانی آجرپزی ها بیمه تأمین اجتماعی دارند.

نام کوره ها

آجرپزی ها اغلب قدیمی اند و نام های قدیمی هم دارند. البته کمتر کسی نام آنها را می داند. در جست وجو برای آشنایی با این نام ها از رضا حسین بیگی کارگر قدیم و سرپرست امروز یکی از آجرپزی های شمس آباد سؤال می کنیم.

او در این باره اطلاعات جالبی دارد: عده ای از مالکان کوره ها را خریده اند و گروهی دیگر از پدرانشان ارث برده اند. نام کوره ها نیز معمولاً یا به نام مالکان است یا نوع آجری که فراوری می نمایند. برای مثال توسل، کیمیا، حاج عرب، برادران زهره، حاجی نایب، کوشیش و اتفاق، نام های بعضی کوره های شمس آباد است. اغلب کوره ها بنچاق دارند. سند تجاری و کد مالی هم دارند و زیر نظر وزارت صنایع کار می نمایند. صاحبان بعضی کوره ها هم که اخیراً یا در گذشته تعطیل شده اند در پی تغییر کاربری هستند که تا به حال محقق نشده است.

شاید جالب باشد که بدانید بعضی کارگران آجرپزی ها نسل در نسل همین شغل را داشته اند. این افراد کارگران شهرستانی هستند که پدر و حتی پدر بزرگشان طی فصل بهار و تابستان برای کار در آجرپزی ها به روستای شمس آباد می آمدند.

تغییر کاربری؟

تعطیلی کارگاه ها به علت بالا رفتن هزینه های فراوری تغییر کاربری را به خواسته ای جدی برای صاحبان کوره ها تبدیل نموده است. علیرضا رمضان پور نایب رئیس شورای اسلامی روستای شمس آباد که زیر نظر شورای بخش چهاردانگه فعالیت می نماید در این باره شرح می دهد: سال جاری گاز و برق صنعتی گران تر شده و هزینه های فراوری بالا رفته و علاوه بر آن بازار ساخت وساز هم کساد و تقاضا برای آجر و تیغه سفالی کاهش یافته است. به همین علت بعضی کوره ها تعطیل شده اند و بعضی دیگر نیز در حال تعطیلی است. از سوی دیگر مالیات شغلی این حرفه نیز افزایش یافته است.

قیمت هر تن آجر 65 هزار تومان مصوب است ولی از فراورینماینده 45 هزار تومان هم نمی خرند. در این شرایط کارگران به علت عایدی کم کوره ها را رها می نمایند و مالکان هم مایلند سند آجرپزی ها را به مسکونی تغییر کاربری بدهند. این افراد حداقل انتظار دارند شرایطی مهیا گردد تا بتوانند کسب و کار دیگری در این اراضی راه بیندازند یا به سایر مشاغل صنعتی بپردازند. او معتقد است چنین اقدامی در صورتی که بر اساس برنامه ای درست و مناسب باشد می تواند هم مسائل فعلی را رفع کند و هم به کسب و کار در روستای شمس آباد رونقی دوباره بخشد.

پخت آجر

روش سنتی یا همان دستی فراوری آجر زحمت زیادی دارد. ابتدا گل رس را در قالب های چوبی پر می نمایند و سپس گل شکل گرفته را زیر آفتاب می گذارند تا خشک گردد. گل خشک شده 24 ساعت در کوره می پزد تا به آجر محکم تبدیل گردد. در این روش فقط به بیل و قالب های مخصوص احتیاج است که معمولاً چوبی یا پلاستیکی هستند. آجرهای فشاری یا پرسی هم همین مدت در کوره می مانند ولی کار قالب زنی آنها را دستگاه های مخصوص انجام می دهند. کارگران هم فقط حمل ونقل و ردیف چینی آجرها را انجام می دهند.

قمیرکوره ها

حرارت کوره ها به وسیله فن های بزرگ تنظیم می گردد که با عبور هوای گرم از میان آجرها به خشک شدن سریع تر آنها یاری می نمایند. هر کوره از حدود 26 قمیر تشکیل شده که تعداد مشخصی آجر در آن، جا می گردد و گاهی معیار کار روزانه کارگران قرار می گیرد. قمیرها در واقع اتاقک های کوره هستند و به علت نوع معماری درونی هوای گرم در آنها از پایین به بالا جریان می یابد.

مظنه چند؟

هر تن آجر معمولی و فشاری که حدود 400 قطعه است کمتر از 50 هزار تومان از کارگران قراردادی یا صاحبان کوره ها خریداری و بیش از 65 هزار تومان به سازندگان بنا فروخته می گردد. البته بعضی می گویند آجر را دانه ای می فروشند و با سود بیشتر. تیغه های سفالی هم هر قطعه 230 تومان خریداری می گردد اما در مغازه ها و مراکز فروش مصالح ساختمانی حدود 270 تا 300 تومان به فروش می رسد.

تیغه های سفالی

تیغه های سفالی سبک ترند و به همین علت استفاده از آنها در ساخت وساز رونق دارد. علاوه بر آن به علت توخالی بودن می توان از یونولیت نسوز برای عایق کردن آنها استفاده کرد. ساخت تیغه های سفالی به دستگاه های بیشتری احتیاج دارد. ابتدا خاک رس سرند یا همان الک و سپس آسیاب می گردد بعد و به خوبی مالش داده می گردد تا آخر سر گل رس سبک به دست آید. پس از قالب گیری نیز تیغه ها زیر آفتاب خشک می شوند و حدود 10 ساعت در کوره می پزند. معمولاً حین جابه جایی تیغه ها در مراحل مختلف کار نیز بخشی از آنها تخریب و جزو تلفات کار حساب می شوند.

کوره های آلاینده

آجرپزی ها طبق ضوابط طرح جامع ساماندهی که مشاغل را به 3 رنگ سبز، زرد و قرمز تقسیم می نماید جزء مشاغل آلاینده محسوب می شوند. اما طرح جامع ساماندهی برای محدوده شهری تنظیم شده و مشاغل حریم منطقه را شامل نمی گردد. از سوی دیگر طبق مصوبه های زیست محیطی شورای اسلامی شهر مشاغل آلاینده باید به 120 کیلومتری مرکز منتقل شوند. روشی برای مصون نگه داشتن شهر از آلاینده های زیست محیطی که معمولاً به دلایل فنی و ملاحظات اجتماعی به کندی پیش می رود.

بچه ها در معرض خطر

تماس مداوم دست با خاک رس و به ویژه با آجرهای پخته و آماده، حساسیت پوستی ایجاد می نماید و اغلب به بروز زخم های عمیق در دست کارگران منجر می گردد. مهاجرت برای کار به همراه خانواده نیز گودال های رسی را میزبان بچه های می نماید که بعضی از آنان در میان خاک رس قدم می زنند یا به بازی می پردازند. این بچه ها حتی اگر در کوره ها کار هم ننمایند احتمال ابتلا به بیماری های پوستی و التهاب چشم و مخاط دهان و بینی و بعلاوه بیماری های گوارشی در میان آنها بالاست.

----

*منتشر شده در خبرنگاران محله منطقه 18 در تاریخ 1393/04/15